Observaties van een theaterrat: de expeditie

Welke levende wezens zijn het publiek van het publiek? Dichter, schrijver en theatermaker Marjolijn van Heemstra maakt samen met Ecoloog Jap Smits een ecologische scan van het Parktheater. Dit vormt de basis voor de voorstelling Observaties van een theaterrat. Te zien tijdens theaterfestival Nieuwe Maan in januari 2025. Nieuwsgierig geworden? Op deze blog kun je de expeditie live volgen!

Het theater is een plek om te kijken, te luisteren, te observeren. Een magische plek. Je gaat in een stoel zitten, het licht dooft en een nieuwe wereld toont zich. Maar terwijl je kijkt, word je bekeken. Motten, muggen, spinnen, kevers en zilvervisjes vormen het publiek van het theaterpubliek dat binnenloopt, de jas ophangt, naar de wc gaat, een stoel zoekt en zich in de stilte van de zaal onbekeken waant.

Wij gaan ervan uit dat alleen wij - de mensen - de wereld observeren. Deze antropocentrische vergissing sluit ons af voor talloze ontmoetingen en maakt van ons een eenzame en onwetende soort. Wat zou er gebeuren als we ons zouden openstellen voor de blik van andere levende wezens? Als we zouden beseffen dat we niet alleen de kijkers zijn maar ook degenen die bekeken worden?

Waarom ondersteunen wij dit project?

Het Parktheater vindt het belangrijk om dit onderzoek te ondersteunen, omdat het ons perspectief verandert op hoe we naar dingen kijken. Het maakt ons bewust van de vaak onzichtbare natuur die in en om ons leeft. En dat is uiteindelijk wat theater doet, het aanbieden van nieuwe inzichten en andere perspectieven. Daarnaast geeft het ook de bron van inspiratie om tot een bijzondere voorstelling te komen, waarin de verborgen wereld van deze kleine bewoners tot leven komt. Zo verbinden we ecologie met cultuur en brengen we ons publiek op een speelse manier in aanraking met zowel natuurbehoud als theaterkunst.

Ga zelf mee op expeditie
Lijkt het je leuk om zelf onderdeel te worden van dit project? Ga in november zelf mee op een expeditie door het Parktheater met Marjolijn of doe mee met het ondergronds beraad. 

Juli 2024 - De eerste zomer-expedities

Het onderzoek is van start gegaan en Marjolijn en Jap zijn begonnen met het maken van een ecologische scan van het Parktheater. Het Parktheater is erg enthousiast en vooral ook heel benieuwd naar deze verborgen groene wereld! Wil je mee op reis naar deze wereld? Lees hier het eerste blog van Marjolijn:

De meest bijzondere vonst van deze expeditie: de Seira Domestica. Oftewel: de huisspringstaart. Een mysterieus wezen, glanzend zilver, vleugelloos, geschubd en met een lange klauw en één grote tand. Afkomstig uit de grote springstaart familie. Vierhonderd miljoen jaar oud, ze behoren tot de oudste dieren op aarde. Een exoskelet, hun hele leven aan het groeien en vervellen. Een huid die zo waterafstotend is dat er onderzoek naar wordt gedaan, omdat wij daar ook iets aan kunnen hebben. Vernoemd naar de springvork onder hun buik waarmee ze wel 16 keer hun eigen lengte kunnen springen en zichzelf kunnen verankeren in de grond om niet weg te waaien. 

Het exemplaar dat we hier vonden zat stil. Leek zich thuis te voelen, onder het vergrootglas waren haar ogen twee grote, zwarte rustpunten. Ze zag er kwetsbaar uit, een millimeter of 2,5, de eerste de beste borstel of doek zou haar zo wegvegen. Hoe langer ik naar haar keek hoe meer ik haar wilde beschermen tegen de schoonmaakdienst maar ik durfde haar niet aan te raken, te kwetsbaar, mijn vinger zou haar onmiddelijk pletten. Zag ze mij? Met ongerustheid laat ik haar achter die middag. Hoe lang zal ze hier overleven, in dit vijandige grottenstelsel? Ik kijk twee keer om maar zie haar natuurlijk niet meer, klein als ze is. En dan, twee weken later, als we terug zijn, vinden we haar op precies dezelfde plek!

September 2024 - De eerste onderzoeksresulaten zijn bekend!

Op 1 september hebben we het seizoen feestelijk afgetrapt met de jaarlijkse Open dag! Tijdens dit evenement zijn de eerste onderzoeksresultaten bekend gemaakt door ecoloog Jap Smits en Marjolijn van Heemstra.

“...animals are always observed. The fact that they can observe us has lost all significance. They are the objects of our ever-extending knowledge. What we know about them is an index of our power, and thus an index of what separates us from them. The more we know the further away they are.” - Why look at animals, John Berger

Tijdens de zomersluiting zijn Marjolijn en Jap meerdere malen op expeditie gegaan. Ze onderzochten elk klein donker en verborgen hoekje binnen dit immense grottenstelsel. Op een van de expedities stuitte Jap en Marjolein op een heel bijzonder insect. Eentje die je bijna altijd over het hoofd ziet omdat hij zo klein is. We hebben het over de Huisspringstaart. Jap ontdekte hem tijdens een expeditie en legde hem vast. Zo kunnen we hem allemaal bewonderen! Ook kwamen ze deze insecten tegen: de Grote steatoda, het fruitvliegje en een papiervisje. Stap jij in deze groene wereld van het Parktheater? Je kunt deze eerste onderzoeksresultaten bekijken in een expositie, te zien in het theatercafé tot 30 september 2024.

September 2024 - Maak je eigen ecologische scan

Ben je benieuwd hoe een ecologische scan van jouw woonkamer, kelder of klas eruit ziet? Ecoloog Jap Smits heeft een aantal tips voor je:

'Zie jouw leefomgeving als een rots in de natuur waarin allerlei staarten, vleugeltjes en pootjes hun plekje hebben gevonden. Zij hebben specifieke eigenschappen nodig om te overleven. Bekijk de ruimte door hun ogen. Is het een aaibaar beestje wat veel licht nodig heeft of een obscuur beestje wat zich fijner voelt in het pikkedonker? Verstoppen ze zich hoog in vergeten hoekjes of zitten ze laag in de drukte? Willen ze een droge of juist vochtige omgeving?' 

Ga jij op onderzoek uit? Wij zijn benieuwd naar jouw bevindingen, deel jouw ecologische scan* met ons. De kaarten kan je ophalen bij de kaartverkoop of de expositie. * Deze kaart kan onderdeel worden van promotionele doeleinden.

Oktober 2024 - Een expeditie samen met Yuverta

De komende weken is het op de donderdag extra druk in het Parktheater! Elk stoepje en hoekje wordt onderzocht en bestudeerd. Studenten van Yuverta, het groene lyceum, zijn op bezoek. Yuverta leid jonge mensen op om een positieve bijdrage te kunnen leveren aan de uitdagingen waar Nederland voor staat en aan het creëren van een gezonde en leefbare omgeving in de toekomst. Onder begeleiding van Marjolijn van Heemstra gaan zij op expeditie door het Parktheater. Als doorgewinterde onderzoekers uitgerust met nachtkijkers, verrekijkers, naslagwerk en logboek gaan zij op ontdekkingstocht. Op zoek naar die onzichtbare wereld vol leven in het theater.

Die onzichtbare wereld in kaart brengen stopt natuurlijk niet wanneer de nacht valt. Juist dan ontvouwt zich een heel bijzondere wereld die overdag verborgen blijft! Studenten zijn met hun nachtkijkers, verrekijkers, naslagwerken en logboeken ook in het donker op zoek gegaan naar het leven dat zich rondom het theater afspeelt.

Oktober 2024 - Expedities in volle gang! 

Er zijn al heel wat avontuurlijke expedities geweest! Marjolijn heeft veel informatie opgehaald van de groene wereld in het Parktheater. Wij nemen jullie graag mee in de nieuwste bevindingen, hiebij haar tweede blog: 

In het rooster van de vloer in de Philipszaal vinden we twee papiervisjes. Ze schieten weg nog voor we ze goed en wel bekeken hebben. Of eigenlijk is schieten niet helemaal het juiste woord. Het is een razendsnel wiebelen, zoals vissen dat onder water doen. Landvisjes zijn het. Geschubd, glanzend tot donkergrijs, een wortelvormig lijf en lichaamslange antennes. In tegenstelling tot hun naam: insecten. Behorend tot de franjestaarten en naaste familie van het beroemdere zilvervisje. 

De meeste informatie over papiervisjes vind je op bestrijdingspagina’s. Er zijn lokdozen, lijmvallen, je huis moet dichtgekit, alle kieren en naden op slot. Het papiervisje toont waar je huis poreus is, waar buiten naar binnen kruipt, hoe je jezelf ook opsluit.

Het is opvallend, de meeste dieren die we vinden in het theater krijgen voornamelijk aandacht van bestrijdingsdiensten. Het zijn dieren om te verstikken, op te zuigen, klem te zetten. Ze zijn ons tot last.

In het geval van het papiervisje verraad de naam waar het om gaat: ze eten papier, verteren langzaam de ruggen van boeken, knabbelen de kantjes van contracten af. Ze voeden zich met postzegelalbums en de lijm van je dure behang. 

Ze moeten ook andere dingen eten. Ooit waren dit geen papiervisjes maar schorsvisjes, bladvisjes, glucosevisjes. De soort is net als de springstaart oeroud en bestaat al meer dan 400 miljoen jaar. Zo bekeken kun je het grottenstelsel dat wij het Parktheater noemen beschouwen als een soort Jurassic Park op microformaat. De meeste taaie overlevers vinden hier een toevlucht. Maar het is een voortdurend gevecht. Tegen chloor, natte doekjes, felle lampen en zeep. Tegen het idee dat een leefomgeving zo steriel mogelijk moet zijn.

Het papiervisje is een van de zeldzame dieren die zich kan handhaven recht onder het toneel, waar het kurkdroog en donker, voor de meeste levensvormen een onmogelijke combinatie. Deze dinosaurussen op zakformaat durven het aan. Wiebelen avond na avond onder de voeten van toneelspelende mensdieren. Knagen aan hun kennis, aan hun uitgeprinte teksten en draaiboeken op A4. 

En als voedsel even niet voorhanden is, omdat er tegenwoordig nog maar zo weinig wordt uitgeprint, blijven ze overeind. Ze kunnen tot 300 dagen zonder voedsel. En wat mij stom genoeg het meest ontroert aan alles wat ik over het papiervisje lees: ze kunnen acht tot tien jaar oud worden. Precies even oud als mijn twee kinderen. Op de een of andere manier denk ik dat insectenlevens altijd kort zijn. Misschien omdat we ze zo weinig waarde toekennen. Wat kort leeft, lijkt er vaak minder toe te doen vanuit het perspectief van een menselijk dier. Ik weet dat dat onzin is, dat er cruciale processen in het ecosysteem afhankelijk zijn van kortlevers, maar toch zit deze overtuiging diep in mij verankerd. En dus ben ik onder de indruk van al die jaren die een papiervis aflegt. Jaren waarin hij of zij honderd keer vervelt. Zichzelf steeds opnieuw uitvindt met die prehistorische schubben, ondertussen hele archieven etend.  

Ze worden al eeuwen gezien als verwoesters van kennis maar in een tijd van overschot zouden we ze ook als belangrijke opruimers kunnen beschouwen. Boodschappers uit het late precambrium die ons vertellen dat niet alles bewaard hoeft te worden. Dat wat wij kennis noemen, voor andere dieren voedsel is. 

EEN NERVEUZE KONINGIN EN HET VERGIFTIGDE NEST 

Bij een roodgeverfde buitendeur treffen we een kleine groep zaadmieren. Het is projectie misschien, maar ze lijken in paniek. Vlakbij staat een mierenlokdoos en verspreid om hen heen liggen de dode lichamen van soortgenoten.  De werkstermieren lopen in hoog tempo op en neer. Misschien ruimen ze de doden, misschien brengen ze de giftige lokstof uit het bestrijdingsdoosje naar hun nest, waar dan nog meer slachtoffers zullen vallen. 

Zoals dat geldt voor alle dieren die we in het theater treffen zijn ook voor de zaadmier de eerste google vermeldingen pagina’s van bedrijven voor ongediertebestrijding. Ik blijf hangen aan dat woord. On-gedierte. De prefix ‘on’ die zegt dat het hier geen echt dier betreft. 

En wat is een dier dat geen echt dier is? Nutteloos, betekenisloos. Een dier om te verdelgen. Zelf lijken de zaadmieren juist doordrongen van nut, rusteloos gaan ze de gang door, via een scheur de muur in en weer terug, doelbewust bouwend aan een nest dat waarschijnlijk gedoemd is te sterven omdat ze zich per ongeluk nestelden aan de verkeerde kant van een deur.  

Als het niet vergiftigd wordt kan het nest van de grasmier groot worden, een verzameling van zo’n tienduizend individuen. Het groepje dat wij vinden lijkt uit een paar tientallen te bestaan. 

De koningin ijsbeert heen en weer. Ze wil naar buiten, ze moet naar buiten, het is voorjaar, tijd voor de bruiloftsvlucht. Alles in haar wil hoog, hoger de lucht in, achternagezeten door de mannetjes die haar - als ze sterk genoeg zijn - bevruchten. Zij sterven na de vlucht, de koningin legt in de jaren die volgen tot wel 10.000 eieren. Maar die enorme rode deur zit dicht en om haar heen bezwijkt haar volk aan dodelijk gif.

Na een droom over mieren zocht ik eens in een dromenatlas naar de betekenis van dit dier in de mensencultuur. Ontevredenheid was het antwoord. Wie over mieren droomt voelt zich klein en ongezien. Dat leek me een typische interpretatie van tweevoeters, die maar al te vaak denken dat omvang gelijk staat aan belang. De mier zou net zo goed voor volharding kunnen staan, voor kracht. Dit dier kan tien tot vijftig keer het eigen lichaamsgewicht dragen, de werksters blijven productief tot aan hun dood. 

Zelf dromen mieren ook, althans de koninginnen, dat bleek uit onderzoek van een Amerikaanse universiteit. De werksters moeten het dagelijks doen met 250 powernaps van ongeveer een minuut, maar de koningin slaapt langer, zo’n zes minuten per keer. De bewegingen van haar antenne’s duiden tijdens zo’n rust op iets wat bij mensen de REM-slaap heet. Het is de fase van de slaap waarin het hevigst wordt gedroomd. Waarvan droomt deze koningin? Een deur die opengaat? Een never ending bruidsvlucht?Of is het een nachtmerrie over vergiftigde werksters. 

We tillen haar op, brengen haar via de receptie naar buiten. Daar gaat ze. Geen idee wat er van haar wordt, waar zijn de mannetjes die haar nu moeten achtervolgen? Gaat ze straks bezwangerd op zoek naar dat vergiftigde nest? Heeft de mierenlokdoos haar leven definitief verwoest of is dit snelle stijgen het begin van een tweede leven?